Najlepsza podłoga w salonie z ogrzewaniem podłogowym 2025
Wybór idealnej podłogi w salonie z ogrzewaniem podłogowym to jak gra w szachy – każdy ruch ma znaczenie. Nie chodzi tylko o estetykę, ale przede wszystkim o funkcjonalność i efektywność systemu grzewczego. Kluczową odpowiedzią na pytanie "Co na podłogę w salonie z ogrzewaniem podłogowym?" jest wybór materiałów o wysokiej przewodności cieplnej i niskim oporze cieplnym. Panele podłogowe i płytki ceramiczne królują w tej dziedzinie, zapewniając komfort i minimalne straty energii, choć w szczegółach warto pamiętać o rodzaju ogrzewania i certyfikatach producenta.

Kiedy planujemy renowację salonu lub projektujemy nowe wnętrze, często zastanawiamy się nad aspektami, które na pierwszy rzut oka mogą wydawać się mało istotne, a jednak mają kolosalny wpływ na komfort i długowieczność naszej przestrzeni życiowej. Jednym z takich dylematów jest wybór idealnego wykończenia podłogi, zwłaszcza gdy pod nią skrywa się nowoczesne ogrzewanie podłogowe. W naszych analizach przeprowadziliśmy przegląd najpopularniejszych materiałów i ich współczynników oporu cieplnego (R), które są kluczowe dla efektywności systemu grzewczego.
Rodzaj podłogi | Przybliżony opór cieplny R (m²K/W) | Zalety | Wady |
---|---|---|---|
Płytki ceramiczne/gresowe | 0.01 – 0.05 | Doskonała przewodność cieplna, trwałość, łatwość konserwacji | Zimne w dotyku bez ogrzewania, mogą być kruche |
Panele winylowe (LVT) | 0.02 – 0.06 | Dobra przewodność, wodoodporność, odporność na zarysowania, cienka struktura | Wymagają idealnie równego podłoża, niektóre modele mogą emitować VOC |
Panele laminowane dedykowane do podłogówki | 0.04 – 0.08 | Estetyczny wygląd, stosunkowo niska cena, łatwość montażu | Mniejsza odporność na wilgoć niż winylowe, mniejsza przewodność niż płytki |
Drewno inżynieryjne (warstwowe) | 0.06 – 0.10 | Naturalny wygląd, ciepłe w dotyku, możliwość cyklinowania | Wyższa cena, wymaga odpowiedniego montażu i kontroli wilgotności, wrażliwe na gwałtowne zmiany temperatury |
Wykładzina dywanowa (cienka) | 0.08 – 0.12 | Ciepłe i miękkie w dotyku, tłumi dźwięki | Słaba przewodność cieplna, zbiera kurz, trudniejsza w utrzymaniu czystości |
Z powyższej tabeli jasno wynika, że każdy materiał ma swoje specyficzne właściwości, które decydują o jego przydatności w kontekście ogrzewania podłogowego. Niska wartość oporu cieplnego R jest równoznaczna z lepszą przewodnością ciepła, co przekłada się na efektywniejsze i bardziej ekonomiczne działanie systemu grzewczego. Pamiętajmy, że warstwy izolacji pod panelem, takie jak podkład, również mają swój opór cieplny, który należy zsumować, aby uzyskać całkowity opór dla całego "pakietu" podłogowego. Zatem, zanim podejmiemy decyzję, warto dokładnie zapoznać się ze specyfikacją techniczną produktu i jego przeznaczeniem do konkretnego typu ogrzewania. Nie chcemy przecież wtopić pieniędzy w coś, co zadziała jak gruby koc na grzejniku – ciepło ucieknie, a rachunki wzrosną, to po co to nam?
Panele podłogowe a ogrzewanie wodne i elektryczne
W dzisiejszych czasach ogrzewanie podłogowe to nie jest już ekstrawagancja, a standard w wielu nowoczesnych domach i mieszkaniach. Co ciekawe, system ten może występować w dwóch zasadniczych wariantach: wodnym i elektrycznym. Każdy z nich ma swoje unikalne cechy, które determinują, jakie panele podłogowe będą z nim współpracować najlepiej. Zacznijmy od "hydrauliki", czyli ogrzewania wodnego, które dominuje w większości domów jednorodzinnych.
Ogrzewanie podłogowe wodne to prawdziwy tytan pracy, który sprawnie współpracuje z kotłami grzewczymi różnego typu – czy to na paliwo stałe, gaz, czy też z coraz popularniejszymi pompami ciepła. Wyobraź sobie labirynt rurek sprytnie ukrytych pod podłogą, przez które krąży ciepła woda, delikatnie i równomiernie rozprowadzając energię cieplną po całym pomieszczeniu. Ten dyskretny system, pozbawiony widocznych grzejników, to prawdziwa ulga dla minimalistów i wszystkich, którzy cenią sobie swobodne aranżowanie przestrzeni, bez dodatkowej ingerencji w wystrój wnętrz.
Główną zaletą tego rozwiązania jest nie tylko estetyka, ale także, a może przede wszystkim, ekonomia. Ogrzewanie wodne ułatwia skuteczne zagospodarowanie ciepła i znacząco przyczynia się do oszczędności energii, co w konsekwencji prowadzi do redukcji kosztów ogrzewania domu. Materiały instalacyjne są ukryte głęboko w posadzce, więc nie ma mowy o nieestetycznych elementach, które zajmowałyby cenne miejsce w salonie. Co do paneli, z systemami wodnymi kompatybilna jest zdecydowana większość dostępnych modeli, nawet zwykłe panele klasy standard nadają się do położenia na tak popularnej podłogówce.
Przejdźmy teraz do „elektryka” – ogrzewanie podłogowe elektryczne. To rozwiązanie czerpie ciepło z prądu przepływającego przez specjalne przewody lub maty grzewcze, również ukryte pod wykończeniem podłogi. Jego instalacja jest zazwyczaj znacznie prostsza i mniej inwazyjna niż w przypadku systemu wodnego. Nie wymaga budowania kotłowni czy komina, co czyni go atrakcyjnym zarówno w nowym budownictwie, jak i w już istniejących obiektach, gdzie gruntowne remonty są wyzwaniem.
Elektryczne systemy grzewcze oferują nam jeszcze jedną, niezwykle cenną możliwość – precyzyjną regulację temperatury dla poszczególnych pomieszczeń. Możemy zatem ustawić sobie nieco cieplej w salonie, a chłodniej w sypialni, idealnie dopasowując komfort cieplny do indywidualnych preferencji domowników. Nie wymagają regularnej konserwacji ani czyszczenia, a także, podobnie jak w przypadku wodnego systemu, nie zajmują miejsca na ścianach, dając pełną swobodę w aranżacji wnętrz. Warto również wspomnieć, że wielu inwestorów łączy ogrzewanie podłogowe elektryczne z instalacją fotowoltaiczną, co znacząco obniża rachunki za energię cieplną do absolutnego minimum. To inteligentne połączenie potrafi całkowicie zbilansować zużycie prądu na ogrzewanie, redukując je praktycznie do zera.
Podsumowując tę część, wybierając panele podłogowe pod ogrzewanie, zawsze należy sprawdzić specyfikację producenta, zwłaszcza w kontekście ogrzewania elektrycznego. Nie wszystkie panele będą tolerować wysokie temperatury, jakie czasem generują maty grzewcze. Producent jasno określa, czy produkt jest przystosowany do działania z matami i przewodami grzewczymi, co daje nam gwarancję, że ciepło płynące z instalacji nie zaszkodzi wykończeniu podłóg. Przez ten niuans może czaić się prawdziwa bomba zegarowa dla naszego budżetu, gdy trzeba będzie zrywać nowo położoną podłogę. Wyobraź sobie ten koszmar, a wierz mi, znam takie przypadki.
Materiały podłogowe kompatybilne z ogrzewaniem podłogowym
Decyzja o rodzaju podłogi w salonie z ogrzewaniem podłogowym to jak wybór partnera na całe życie – musi być dopasowana, harmonijna i co najważniejsze, kompatybilna. To nie tylko kwestia estetyki, ale przede wszystkim efektywności systemu grzewczego i trwałości samego wykończenia. Na rynku dostępne są dziś liczne opcje, ale nie wszystkie sprawdzą się równie dobrze w duecie z niewidzialnym źródłem ciepła. Pamiętajmy, że ciepło musi swobodnie przepływać przez materiał, a jednocześnie materiał musi być na nie odporny. Inaczej mówiąc, szukamy idealnego przewodnika.
Wśród najbardziej polecanych materiałów niezmiennie królują płytki ceramiczne i gresowe. Ich niezaprzeczalną zaletą jest bardzo niski opór cieplny (0.01 – 0.05 m²K/W), co czyni je doskonałymi przewodnikami ciepła. Wyobraź sobie rano stopy stąpające po ciepłej powierzchni – to właśnie płytki dostarczają takie odczucie w najszybszy i najefektywniejszy sposób. Są niezwykle trwałe, odporne na ścieranie i łatwe w utrzymaniu czystości, co jest bonusem w salonie. Jedyne „ale” to fakt, że bez włączonego ogrzewania potrafią być naprawdę zimne w dotyku, dlatego ich wybór to wręcz zmuszenie się do używania ogrzewania podłogowego. Ale to akurat ich zaleta, prawda?
Kolejną, dynamicznie zyskującą na popularności opcją, są panele winylowe, znane również jako LVT (Luxury Vinyl Tiles). Ich opór cieplny (0.02 – 0.06 m²K/W) plasuje je tuż za płytkami, co świadczy o ich doskonałej przewodności. Panele LVT są wodoodporne, co jest ogromną zaletą, a także odporne na zarysowania, co docenią właściciele zwierząt domowych czy rodziny z małymi dziećmi. Są też niezwykle cienkie, co jest istotne przy instalacji, a także elastyczne, co minimalizuje ryzyko pękania pod wpływem zmian temperatury. Montaż jest prosty, ale wymaga idealnie równego podłoża, bo każda nierówność będzie widoczna.
Co z panelami laminowanymi? Te, które są specjalnie dedykowane do ogrzewania podłogowego, również mogą być dobrym wyborem. Ich opór cieplny wynosi od 0.04 do 0.08 m²K/W, co sprawia, że są akceptowalne. Oferują szeroką gamę wzorów i kolorów, imitujących drewno czy kamień, co pozwala na stworzenie różnorodnych aranżacji. Są też stosunkowo niedrogie i łatwe w montażu. Kluczem jest jednak wybór paneli z odpowiednim symbolem (zazwyczaj to ikona ogrzewania podłogowego), który potwierdza ich przystosowanie do tego typu instalacji. Trzeba jednak uważać na wilgoć, która może być ich największym wrogiem w przeciwieństwie do paneli winylowych. Większość nowoczesnych paneli laminowanych przystosowanych do podłogówki jest oznaczona klasami użyteczności, często o wyższych wartościach AC4, AC5 lub nawet AC6, co świadczy o ich zwiększonej wytrzymałości na ścieranie.
Nie możemy zapomnieć o drewnie inżynieryjnym, czyli warstwowym. Jest to opcja dla tych, którzy nie wyobrażają sobie salonu bez naturalnego uroku drewna, ale chcą skorzystać z dobrodziejstw ogrzewania podłogowego. Opór cieplny drewna inżynieryjnego (0.06 – 0.10 m²K/W) jest nieco wyższy niż poprzedników, ale nadal akceptowalny. Warstwowa konstrukcja zapewnia stabilność i minimalizuje pracę drewna pod wpływem temperatury. Należy jednak pamiętać, że takie podłogi są droższe i wymagają precyzyjnego montażu oraz dbałości o stabilną wilgotność powietrza w pomieszczeniu, aby uniknąć pęknięć czy rozeschnięcia. Tradycyjne lite drewno jest niestety zbyt wrażliwe na zmiany temperatury i wilgotności, aby skutecznie współpracować z ogrzewaniem podłogowym. Może to prowadzić do paczenia, pękania i tworzenia nieestetycznych szczelin. Ale inżynieria znalazła na to radę!
Podsumowując ten wątek, najważniejsza jest świadoma decyzja i przestrzeganie zaleceń producentów. Zignorowanie tych wskazówek może prowadzić do nieefektywnego działania ogrzewania, a w skrajnych przypadkach nawet do uszkodzenia podłogi. Inwestując w ogrzewanie podłogowe, nie oszczędzajmy na jakości materiałów wykończeniowych. Przecież to inwestycja na lata, która ma zapewnić nam ciepło i komfort każdego dnia.
Wybór podłogi pod ogrzewanie: na co zwrócić uwagę?
Wybór idealnej podłogi pod ogrzewanie podłogowe to nic innego jak poszukiwanie idealnego balansu między estetyką, komfortem użytkowania, a co najważniejsze – efektywnością systemu grzewczego. Jak wiemy, "diabeł tkwi w szczegółach", a w tym przypadku te szczegóły mogą znacząco wpłynąć na nasze rachunki za ogrzewanie i ogólne zadowolenie z inwestycji. Pamiętaj, że inwestując w ogrzewanie podłogowe, nie chcesz, aby Twoja podłoga działała jak izolator termiczny, który zatrzymuje ciepło zamiast je oddawać do pomieszczenia. A niestety tak bywa, gdy podejmujemy złe decyzje, bazując na niewystarczających danych.
Kluczowym parametrem, na który musisz zwrócić uwagę, jest współczynnik oporu cieplnego (R) podłogi, a dokładniej jego niski poziom. Jak wspomnieliśmy wcześniej, im niższa wartość R (podana w m²K/W), tym lepiej. Materiał o niskim oporze cieplnym łatwo oddaje ciepło z instalacji grzewczej do pomieszczenia. Płytki ceramiczne i gresowe dominują w tej kategorii, z wartościami R często poniżej 0.05 m²K/W, co czyni je niekwestionowanymi liderami w efektywności przewodzenia ciepła. Panele winylowe LVT również charakteryzują się bardzo dobrą przewodnością, osiągając opory w granicach 0.02-0.06 m²K/W.
Dla paneli laminowanych i drewna inżynieryjnego wartości R są zazwyczaj nieco wyższe, ale wciąż akceptowalne dla systemów podłogowych, jeśli tylko producent wyraźnie zaznaczył, że produkt jest przystosowany do tego celu. Pamiętaj, że sumaryczny opór cieplny całej konstrukcji podłogi (wraz z podkładem) nie powinien przekraczać wartości rekomendowanej przez producenta systemu grzewczego – zazwyczaj jest to około 0.15 m²K/W dla wodnych systemów grzewczych i do 0.08 m²K/W dla systemów elektrycznych. Przekroczenie tej wartości oznacza, że system będzie musiał pracować ciężej, aby osiągnąć pożądaną temperaturę, co z kolei zwiększy zużycie energii i skróci żywotność instalacji.
Innym istotnym aspektem jest maksymalna temperatura robocza podłogi. Różne materiały mają różną tolerancję na ciepło. Panele winylowe i laminowane muszą być stabilne wymiarowo w podwyższonych temperaturach. Upewnij się, że wybrany produkt jest certyfikowany do użytku z ogrzewaniem podłogowym i może wytrzymać stałe temperatury, które mogą osiągnąć nawet 27-29°C na powierzchni podłogi. Niektóre drewniane podłogi lub nieodpowiednie panele mogą pękać, kurczyć się lub deformować pod wpływem ciepła, tworząc nieestetyczne szczeliny lub uszkodzenia. Taka sytuacja może zniweczyć cały nasz wspaniały plan idealnego wnętrza.
W przypadku paneli laminowanych i drewna inżynieryjnego, zwróć uwagę na sposób montażu. Najczęściej zalecany jest montaż pływający (na klik), który pozwala na minimalną pracę materiału pod wpływem zmian temperatury. Klejony montaż może być problematyczny dla niektórych gatunków drewna, ponieważ utwardzony klej ogranicza naturalne rozszerzanie i kurczenie się desek, co może prowadzić do ich pękania. Zawsze sprawdź zalecenia producenta paneli i klejów, a także te dotyczące folii paroizolacyjnej i podkładu.
Nie zapominaj również o jakości podkładu pod panele. Musi być on nie tylko odpowiednio cienki (aby nie zwiększać zbytnio oporu cieplnego), ale także charakteryzować się dobrą przewodnością ciepła i odpornością na ściskanie. Grubość podkładu oraz jego współczynnik oporu cieplnego są kluczowe dla efektywności całego systemu. Wiele podkładów ma specyficzne oznaczenia, takie jak "nadaje się do ogrzewania podłogowego" lub podany niski współczynnik R. W niektórych przypadkach możesz natknąć się na gotowe systemy, które już zawierają odpowiednią warstwę izolacji lub podkładu. To często bezpieczne i sprawdzone rozwiązanie.
Ostatnia, ale równie ważna uwaga – wilgotność w pomieszczeniu. Drewno, nawet inżynieryjne, jest wrażliwe na zmiany wilgotności. Nadmierne wysuszenie powietrza przez ogrzewanie podłogowe może prowadzić do skurczu drewna i pojawienia się szczelin. Idealna wilgotność w pomieszczeniu z drewnianą podłogą powinna utrzymywać się w granicach 45-65%. Zainstalowanie nawilżacza powietrza może być dobrym pomysłem, aby utrzymać optymalne warunki dla drewna i zapobiec jego deformacjom. To może wydawać się drobiazgiem, ale często zapominamy, że drewno to żywy materiał, który potrzebuje odpowiedniej troski, aby służyć nam przez dziesięciolecia.
Instalacja i konserwacja podłóg z ogrzewaniem podłogowym
Prawidłowa instalacja podłogi z ogrzewaniem podłogowym to absolutny fundament, na którym opiera się nie tylko efektywność całego systemu, ale także trwałość i estetyka naszego wnętrza. To niczym budowanie domu – bez solidnych fundamentów cała konstrukcja może się zawalić. Zignorowanie zaleceń producenta na tym etapie to jak proszenie się o kłopoty. Nie oszukujmy się, remont to proces, który potrafi sprawdzić cierpliwość nawet anioła, więc unikajmy dodatkowych komplikacji.
Zacznijmy od przygotowania podłoża. Niezależnie od wybranego materiału, podłoże musi być idealnie równe, czyste i suche. W przypadku paneli laminowanych czy winylowych LVT, wszelkie nierówności powyżej 2-3 mm na 2 metrach mogą być widoczne i prowadzić do nieestetycznych wybrzuszeń lub skrzypienia. Konieczne jest użycie masy samopoziomującej, aby stworzyć perfekcyjną bazę. W przypadku systemów wodnych, podłoga często wymaga wylewki jastrychowej, która musi być odpowiednio wygrzana i wysuszona przed położeniem właściwej posadzki. Jest to proces stopniowego zwiększania temperatury i utrzymywania jej na określonym poziomie przez kilka dni, co pozwala na odparowanie wilgoci z wylewki. Ten etap trwa około 21-28 dni, w zależności od grubości wylewki i panujących warunków. Przyspieszanie tego procesu może prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń.
Kolejnym kluczowym elementem jest folia paroizolacyjna i odpowiedni podkład. Folia paroizolacyjna, zazwyczaj o grubości minimum 0,2 mm, jest niezbędna, aby chronić panele przed wilgocią z podłoża. Nawet jeśli wylewka wydaje się sucha, zawsze istnieje ryzyko kondensacji pary wodnej. Jeśli podłoga ma styczność z betonem czy gruntem, ryzyko jest jeszcze większe. Na folię kładzie się podkład, który musi być dedykowany do ogrzewania podłogowego. Musi mieć niski opór cieplny (np. 0.01-0.03 m²K/W) i być odporny na ściskanie (np. powyżej 60 kPa), aby nie tracić swoich właściwości pod ciężarem mebli. Na rynku dostępne są podkłady mineralne, z pianki poliuretanowo-mineralnej czy polietylenowe z domieszką kwarcu. Zastosowanie niewłaściwego podkładu może znacząco zmniejszyć efektywność ogrzewania, działając jak izolator.
Podczas samego montażu paneli lub płytek należy dokładnie przestrzegać instrukcji producenta. Dotyczy to zarówno kierunku układania, sposobu łączenia (system "klik" w panelach, odpowiedni rozstaw fug w płytkach), jak i pozostawienia szczelin dylatacyjnych. Szczeliny dylatacyjne (około 8-15 mm) są niezbędne wokół wszystkich stałych elementów, takich jak ściany, słupy czy rury. Pozwalają one na naturalne rozszerzanie i kurczenie się podłogi pod wpływem zmian temperatury i wilgotności, zapobiegając jej podnoszeniu, pękaniu lub deformacji. Brak tych szczelin to wręcz przepis na katastrofę. To jak próba założenia zbyt małych butów – prędzej czy później coś pęknie.
Po zakończeniu montażu, bardzo ważny jest etap pierwszego uruchomienia i nagrzewania ogrzewania podłogowego. System nie powinien być uruchamiany od razu na pełną moc. Zazwyczaj zaleca się stopniowe podnoszenie temperatury o 2-3°C dziennie, aż do osiągnięcia pożądanej wartości. Podobnie, podczas wyłączania ogrzewania, temperatura powinna być obniżana stopniowo. Nagłe i drastyczne zmiany temperatury są dla podłogi, szczególnie drewnianej czy laminowanej, prawdziwym stresem, który może doprowadzić do jej uszkodzenia. Ta sama zasada dotyczy konserwacji – nie narażaj podłogi na ekstremalne warunki.
Co do konserwacji, większość podłóg z ogrzewaniem podłogowym nie wymaga skomplikowanych zabiegów. Płytki ceramiczne są praktycznie bezobsługowe, wymagając jedynie regularnego czyszczenia. Panele winylowe LVT również są łatwe w pielęgnacji – wystarczy wilgotny mop. W przypadku paneli laminowanych, unikaj nadmiernego nawilżania, aby zapobiec ich pęcznieniu. Drewno inżynieryjne wymaga specjalnych środków do pielęgnacji drewna, a także kontroli wilgotności w pomieszczeniu, szczególnie w okresie grzewczym. Zaleca się utrzymanie wilgotności na poziomie 45-65%. Używanie nawilżaczy powietrza może pomóc w utrzymaniu optymalnych warunków i zapobieganiu pękaniu drewna. Regularne usuwanie piasku i brudu również pomoże utrzymać podłogę w dobrym stanie, redukując ryzyko zarysowań, które mogą pojawić się nawet na najtwardszych powierzchniach.
Q&A
Pytanie 1: Czy wszystkie panele podłogowe nadają się do użytku z ogrzewaniem podłogowym?
Odpowiedź 1: Nie wszystkie. Kluczowe jest sprawdzenie symbolu producenta na opakowaniu paneli, który potwierdza ich przystosowanie do ogrzewania podłogowego. Należy zwrócić uwagę na niski opór cieplny (R) i odporność na podwyższone temperatury.
Pytanie 2: Jaka jest różnica między ogrzewaniem podłogowym wodnym a elektrycznym w kontekście wyboru podłogi?
Odpowiedź 2: System wodny jest bardziej kompatybilny z szerszym zakresem materiałów, w tym większością paneli laminowanych. W przypadku ogrzewania elektrycznego, ze względu na potencjalnie wyższe i bardziej punktowe temperatury, zaleca się stosowanie paneli i materiałów wyraźnie dedykowanych do tego typu instalacji, takich jak płytki ceramiczne, gres lub dedykowane panele LVT.
Pytanie 3: Czy podkład pod panele ma znaczenie przy ogrzewaniu podłogowym?
Odpowiedź 3: Tak, podkład ma ogromne znaczenie. Musi mieć niski współczynnik oporu cieplnego (R), aby nie blokować przepływu ciepła. Powinien być również odporny na ściskanie i odpowiednio cienki, aby zapewnić stabilność i efektywność systemu grzewczego. Źle dobrany podkład to najprostsza droga do obniżenia wydajności ogrzewania.
Pytanie 4: Jakie są główne wady i zalety płytek ceramicznych i paneli winylowych w kontekście ogrzewania podłogowego?
Odpowiedź 4: Płytki ceramiczne charakteryzują się doskonałą przewodnością cieplną, są bardzo trwałe i łatwe w utrzymaniu. Ich wadą jest to, że bez włączonego ogrzewania są zimne w dotyku. Panele winylowe (LVT) mają również dobrą przewodność, są wodoodporne i odporne na zarysowania, ale wymagają idealnie równego podłoża, co czasem może wymagać dodatkowej pracy.
Pytanie 5: Jakie są kluczowe etapy instalacji podłogi z ogrzewaniem podłogowym?
Odpowiedź 5: Kluczowe etapy to: odpowiednie przygotowanie i wypoziomowanie podłoża, zastosowanie folii paroizolacyjnej i dedykowanego podkładu o niskim oporze cieplnym, precyzyjny montaż z zachowaniem szczelin dylatacyjnych oraz stopniowe, kontrolowane uruchamianie i nagrzewanie systemu grzewczego. Prawidłowe przestrzeganie instrukcji producenta jest tutaj niezbędne.